/ fornfunn / "Dei seinaste funna har vist at det kan ha vore nomadiske stammar som budde i fjellområdet"

Bent Tandstad

Det er gjort oppsiktsvekkjande funn der breane har trekt seg tilbake i Tafjordfjella. No blir det skrive bok om det mystiske fjellfolket som levde og jakta i høgfjellet der for 10.000 år sidan.

– Det var eit par grader varmare på den tida enn det er i dag. Det er nok årsaka til at det kom menneske dit så tidleg. Først trudde vi at det var menneske busette på kysten som trekte innover i fjella for å jakte rein, men dei seinaste funna har vist at det kan ha vore nomadiske stammar som budde i fjellområdet, seier skredekspert, forfattar og pensjonert tannlege Astor Furseth til Nynorsk pressekontor.

Det er han som no fortel i bokform om det han har vore med å finne i Tafjordfjella – fjellområdet mellom Storfjorden på Sunnmøre, Rauma i Romsdal og Skjåk i Innlandet som er like stort som Vestfold fylke.

Det var her isen trekte seg først tilbake etter istida, og det kan vere ei forklaring på at det er funne spor av menneskeleg aktivitet frå tidleg steinalder der.

Astor Furseth fortel at breane i Noreg, blant dei Jostedalsbreen, truleg var heilt borte for 6000–8000 år sidan. Så kom isen tilbake, og ein del av det han har funne har lege 6000 år under breen. Gjenstandane har halde seg imponerande godt.

Fjellmannen

Den uvanleg spreke 84-åringen har alltid vore eit fjellmenneske. Han har vandra i fjellheimen og gått på toppturar sidan han var ung. Han er fødd og oppvaksen i Sykkylven, og som ferdig utdanna tannlege budde han først på Færøyane og seinare i Valldal i Fjord kommune. Bygda inst i Storfjorden har vore heimen hans sidan 1978.

Interessa for fjellet, og arbeidet for å kartleggje skredulykker, har gjort at han i dag truleg er blant dei fremste ekspertane på skred og skredulykker her i landet. Seinast under det store leirraset på Gjerdrum i Akershus var han med under direktesendinga på TV dagen etter raset på bilettelefon frå Valldal, der han gav vurderingane sine om det som hadde skjedd.

Under turane sine i Tafjordfjella har Astor Furseth vore vitne til korleis breane har minka dei siste 50 åra. Han var nysgjerrig på kva han kunne finne, og kom tidleg i kontakt med den no avlidne fjellmannen Øystein Mølmen frå Lesja. Han jobba blant anna med å kartleggje villreinstammen i Tafjordfjella, og dei var saman på mange turar i området og gjorde mange interessante funn.

Fangstanlegg og pilspissar

– Det første vi fann var hesteskoforma byggverk mellom 1400 og 1700 meter over havet. Vi fann ut at det måtte vere bogestillingar, ein type fangstanlegg som rett nok var registrerte i Noreg før, men ikkje i slikt omfang som i Tafjordfjella. Her er det funne rundt 1300 av dei. Eg trudde først at det var frå vikingtida, men arkeologar frå Bergens museum kunne slå fast at det var 6500 år gammalt, fortel Furseth.

Det var funn av kolrestar og pilspissar som gjorde at dei kunne tidfeste det.

Bogestillinga var bygd inn i terrenget, truleg for ikkje å skremme reinen. Der kunne ein eller to jegerar gøyme seg så godt at dei kunne skyte dyret på tre til fire meters hald. Berre i Herdalen i Tafjordfjella har han lokalisert 120 slike anlegg.

– Det er funne ein buplass i Langfjelldalen. Arkeologar meiner buplassen kan vere over 10.000 år gammal, og slik sett er det blant dei eldste funna i Noreg. Den såkalla Søgnekvinna, som vart funnen heilt ut mot havet på Sørlandet, meiner dei er 11.000 år gammal, seier Astor Furseth.

Det eldste beinfunnet, eit reingevir, i området rundt Tafjordfjella er gjort på Oaldsegga, 1495 meter over havet, i Stranda kommune.

Furseth har alltid vore nøye på å ha med seg arkeologar for å vurdere det han har funne, slik at det kan dokumenterast på vitskapleg vis. Det er gjort funn av steinøkser, pilspissar av stein, flint og bergkrystall, som heilt sikkert er frå eldre steinalder.

– Berre eg held meg frisk, så skal eg til fjells att og leite til sommaren også. Lang erfaring har gjort at eg veit kvar eg skal leite og kva eg skal sjå etter. Men det er drygt å gå, og det er svimlande langt borte frå folk, sukkar 84-åringen.

Det ukjende fjellfolket

Ved sida av interessa for fjellet har også skriving vore ein kjær syssel for Astor Furseth, og det er sidan debuten i 1970 blitt 40 bøker, både sakprosa og skjønnlitteratur.

No arbeider den pensjonerte tannlegen med ei bok om menneska som levde i Tafjordfjella for fleire tusen år sidan. Det har vore rekna som sannsynleg at det var menneske busette på kysten som dreiv sesongbasert jakt i fjella. Dei siste funna kan tyde på at var eit nomadiske folkeslag som mest truleg kom frå Sibir. Dette fordi fangstmetodane samsvarar med funn som er gjorde der.

Dei fleste fagfolka her i landet trur framleis at det var kystfolk som jakta her, men dei har opna for at det kan ha vore nomadar som budde fast i området. Astor Furseth sjølv heller til denne forklaringa.

Arbeidstittelen på boka er «Det ukjende fjellfolket», fortrur han oss. Og her vil han gå nærare inn på desse menneska som budde i høgfjellet mellom 1100–1500 meter over havet for fleire tusen år sidan.

Astor Furseth er litt oppgitt over kor vanskeleg det er for forskarane å få løyve til utgravingar og forsking som kan fortelje meir om historia vår.

– Arkeologi i Noreg i dag er ikkje styrt av nysgjerrigheit, men av økonomi, slår han fast.

Tafjordulykka

– Då eg kom til Valldal oppdaga eg at ingen hadde skrive bok om den forferdelege Tafjordulykka i 1934, der 40 menneske omkom då flodbølgja slo inn over land. Tre millionar kubikkmeter fjellmasse styrta ned i den tronge fjordarmen Tafjord. Eg intervjua mange av dei som overlevde, og fleire av dei hadde ikkje snakka om det før. Det vart på ein måte lagt lokk på, fortel han.

«Dommedagsfjellet» vart godt motteken. Aftenposten kalla boka «et stykke dokumentarisk drama på høyt plan».

Interessa for fjellskred var vekt, og det balla på seg. Han fekk oppdrag frå Norske geografiske undersøkingar (NGU) om å skrive om alle skred som hadde teke menneskeliv i Møre og Romsdal, og seinare utvida dei bestillinga til å gjelde alle slike skred i heile landet.

– Det tok så mykje tid at eg pensjonerte meg som tannlege alt som 50-åring, fortel han.

NVE tok over ansvaret NGU hadde for norsk skredberedskap, og Furseth har hatt ein langt og omfattande samarbeid med etaten. Truleg er det ingen som kan meir om norsk skredhistorie enn han.

Åkernesremna

Han var også ein av dei som slo alarm om den stadig veksande sprekka i fjellet Åkernesremna i Sunnylvsfjorden. Rasar dette fjellpartiet ut kan det føre til ein stor katastrofe for bygdene langs Storfjorden, og i dag er det sett i verk omfattande elektronisk overvaking av fjellet. Det betyr at folk langs fjorden vil få tid til å evakuere om det skjer store endringar.

Eit overvakingssenter er etablert på Stranda, eit senter som også har ansvaret for overvaking av fleire andre utsette fjellområde, blant anna «Mannen» i Rauma.

– Det er ikkje spørsmål om desse fjellpartia kjem til å rase, men når. Med god overvaking kan vi i alle fall få menneska ut av dei farlege områda, seier han.

Astor Furseth (t.h.) saman med Per Åkernes ved Åkernesremna, som stadig utvidar seg og kan føre til raskatastrofe. Foto: Privat

Han trur det er mogleg å hindre slike ras gjennom drenering, men at det blir altfor dyrt til at det er realistisk å gjennomføre. Då er god overvaking den nest beste løysinga.

Då regissør Roar Uthaug for ti år sidan laga katastrofefilmen «Bølgen» basert på kva som kan skje om Åkerneset rasar ut i fjorden, vart Astor Furseth henta inn som konsulent.

– Filmen er faktisk realistisk, bortsett frå ein ting. I filmen fungerer ikkje overvakingssystemet som skal varsle om at eit skred er i emning. Det er eg sikker på at det vil gjere om det skulle bli alvor, slår han fast.

Gjerdrum-raset

Då Astor Furseth var «ekspertkommentator» under TV-dekninga av raskatastrofen i Gjerdrum i romjula i 2020, fekk han spørsmål frå journalistar om det var forsvarleg å byggje hus i området.

– Då svarte eg diplomatisk at det måtte geologane til NVE svare på. Ser ein på skredkartet til NVE var heile området blodraudt, altså markert som svært rasfarleg, held han fram.

Skredeksperten fortel at det er svært vanskeleg å vurdere når det er fare for kvikkleireskred, men at det likevel er ein del teikn som kan fortelje om det er noko på gang. Det kan til dømes vere sprekker i jorda, vatn i kjellaren, ei trapp eller noko anna som står litt på skeive. I slik tilfelle er det lurt å varsle NVE, slik at dei raskt kan kome og gjere undersøkingar.

(©NPK)